Stowarzyszenie Miłośników Fortyfikacji "Twierdza Przemyśl"

Fort VIII Łętownia

Położenie strategiczne.

Wzniesiony na wzgórzu o wysokości 310m n.p.m. Bronił doliny Sanu i wiodącej wzdłuż niego drogi na Dynów. Ostrzałem pokrywał rejon Krasiczyna i Bełwina flankując ogniem obiekty VII1/2 „Tarnawce” oraz VIIIa „Leśniczówka”.

Historia budowy.

Szaniec nr 4. Pierwsze umocnienia powstały w 1854r. Dzieło oparto o standardowy wówczas plan szańca siedmiobocznego składającego się z usypanych wałów, poprzedzonych fosą. Na wale zlokalizowano schrony pogotowia w poprzecznicach oraz stanowiska artylerii i piechoty. Fosę przegrodzono palisadą z drewna. Palisada broniła również szyi fortu, której nie domknięto wałem. Wewnątrz fortu wybudowano blok koszarowy z ziemi i drewna dla załogi (ok.100 osób). W ścianach z bali umieszczono strzelnice.

W okresie lat siedemdziesiątych planowano przebudować szaniec, jednakże z braku środków finansowych zamierzeń tych nie zrealizowano. Innym czynnikiem opóźniającym powstanie dzieła w tym miejscu, było jego położenie w najmniej narażonej atakiem wroga części planowanego obwodu umocnień.

Właściwy fort został wzniesiony pomiędzy 1881r. a 1882r. jako pierwszy fort artyleryjski mający znaczenie prekursorskie dla pozostałych fortów tego typu mających powstać w niedługiej przyszłości na obszarze projektowanej Twierdzy. Zaprojektowany został przez Antona Wernera jako fort jednowałowy na bazie istniejącego szańca jednowałowego wzniesionego w 1854r. Projekt wzorowano na zbudowanym w tym okresie w Krakowie forcie 49 „Krzesławice”. Fort cechowało pionierskie zastosowanie lanego betonu, stąd też wynikły problemy z izolacją koszar szyjowych, które rozwiązano poprzez zdjęcie wierzchniej pokrywy ziemnej i pokrycie stropu papą oraz smołą. Trudności wiązały się z położeniem fortu na niewielkim wzniesieniu, co wymuszało przeprowadzenie większych prac ziemnych dla rozplanowania w miarę prawidłowego otoczenia fortu. Z kolei przepływające w jego pobliżu cieki wodne implikowały drenażem fosy.

Opis obiektu.

W trakcie prac nadano mu nieregularny profil pięcioboczny. Wał główny przeznaczony do obrony bliskiej i dalekiej, jak i artylerii oraz piechoty otoczono głęboką fosą bronioną przez dwie pojedyncze kaponiery boczne (barkowe) oraz zlokalizowaną na czole fortu kaponierę podwójną dostosowaną wyłącznie dla broni ręcznej. Komunikacja z kojcami zapewniona została poprzez poterny poprowadzone z 3 schronów pogotowia. Dodatkową obronę fosy stanowił mur Carnota wzniesiony na stoku fortu, wzdłuż drogi straży, do którego dostęp umożliwiały wyjścia zlokalizowane w kaponierach. Dodatkowy mur znajdował się w części szyjowej w kształcie jaskółczego ogona. W części szyjowej był on broniony strzelnicami karabinowymi oraz dwoma działami M 59 (kal. 15cm). Przeznaczony był do obrony fosy oraz bramy wjazdowej. Dodatkową obronę szyi stanowiła ziemna basteja. Mur w części szyjowej został rozebrany jeszcze przed wojną, ponieważ obawiano się, że celny ostrzał może go zniszczyć, zaś gruz mógłby uniemożliwić komunikację pomiędzy dziełem a wnętrzem Twierdzy. Obronę fosy w jego miejsce zapewniono przez sponson dobudowany do ściany koszar i wyposażony w dwa kmy.

Na wale ulokowano poprzecznice, w którym zlokalizowano schrony pogotowia oraz podręczne magazyny amunicji, a nadto prawdopodobnie jedną lub dwie kufrowe kopuły obserwacyjne.

W szyi fortu umieszczono jednokondygnacyjne koszary o konstrukcji kazamatowej wykonane z lanego betonu. Symetryczne koszary połączono korytarzem biegnącym wzdłuż ich ściany oporowej (wewnętrznej). Korytarz zapewniał komunikacje z poszczególnymi pomieszczeniami. Na obu skrzydłach bloku umieszczono toalety oraz umywalnie (te ostatnie w korytarzu). Pomieszczenia pełniły rolę mieszkalną dla szeregowych, oficerów i komendanta fortu, poza tym zawierały kuchnie, magazyny żywności, wartownię z aresztem. Poszczególne pomieszczenia domknięto z obu stron ścianami z cegieł. Posadzkę wykonano z betonowych płytek. Ogrzewanie zapewniały demontowane na okres letni żeliwne piecyki. Oświetlenie zapewniono z lampek naftowych (poza magazynem amunicji). Strop koszar i schronów przykryto warstwą ziemi. W ścianie koszar umieszczono okna zabezpieczone stalowymi okiennicami umożliwiającymi ostrzał atakującego przeciwnika. Koszary pomalowano na kolor brzoskwiniowy i przyozdobiono boniowaniem. W bramie wjazdowej wewnątrz koszar umieszczono studnię (z pompą i filtrem) zapewniającą załodze dostęp do wody. Przelotnie zamykano na dwie bramy ze strzelnicami i kratami.

Za blokiem koszarowym, wewnątrz fortu, umieszczono magazyn amunicji. Posiadał najgrubsze stropy na forcie. Składał się z kilku pomieszczeń w tym prochowni, laboratorium (służące do preparowania pocisków oraz ładunków prochowych), schrony pogotowia, dodatkowe pomieszczenia piechoty i ubikacje.

W dalszych etapach budowy i modernizacji fortu połączono go telefonicznie z innymi dziełami zewnętrznymi obwodów obronnych. Założono ponadto linie telefoniczne wewnątrz obiektu łącząc kaponiery i magazyn amunicji z pokojem komendanta fortu.

Koszty budowy.

Wyniósł ostatecznie 233 000 florenów, czyli o 33 000 więcej aniżeli zakładana początkowo kwota wydatków dla mających zostać zrealizowanych umocnień.

Załoga.

Stanowiła ją jedna kompania wojska, czyli 250 osób. Wg T.Idzikowskiego było to 5 oficerów i 220 szeregowych. Stan załogi mogła uzupełnić piechota stacjonująca wokół dzieła, którą wykorzystywano do pomocy artylerzystom oraz do obrony przed szturmem rosyjskiej piechoty.

Uzbrojenie artyleryjskie.

Wg projektu z 1881r. : 8 polowych, odtylcowych armat kal. 12 cm ustawionych na czole oraz 4 polowe armaty odprzodowe kal. 10 cm ustawione w części barkowej dzieła.

Wg stanu na 1909r. : 2 armaty polowe 9 cm M.75/76 na wysokich lawetach M.75

4 armaty 12 cm M.61

2 armaty 15 cm na lawetach kazamatowych

7 karabinów maszynowych 8 mm M.93

Historia fortu po I wojnie.

W okresie międzywojennym przeznaczony był na składnicę amunicji artyleryjskiej WP. Następnie pełnił rolę koszar Wehrmachtu aby stać się hitlerowskim miejscem kaźni ludności Przemyśla i okolic (głównie pochodzenia żydowskiego). Po wojnie zakłady Pomona użytkowały go na potrzeby składu moszu. Następnie wysiłkami pasjonatów przywracany był jego pierwotny wygląd. Obiekt został wydzierżawiony, a w jego wnętrzu ulokowano wystawy muzealne. Po zakończeniu dzierżawy obiekt chwilowo nie jest użytkowany.

Stan zachowania.

Zachowany w bardzo dobrym stanie. Zniszczeniu uległy kaponiery, sponson, oryginalna stolarka i okiennice pancerne oraz kilka schronów pogotowia.

Dojazd.

Drogą na Dynów. W miejscowości Kuńkowce ok. 150 metrów przed kościołem widocznym po prawej stronie, należy opuścić skrzyżowanie kierując się drogą na lewo. Droga pnie się w górę przez miejscowość Kuńkowce, a następnie ponad nią wiedzie rokardami bezpośrednio do fortu.

Literatura: