Stowarzyszenie Miłośników Fortyfikacji "Twierdza Przemyśl"

Fort X Orzechowce

Położenie strategiczne.

Fort ten powstał jako uzupełnienie słabego wówczas odcinka północnego. Miał bronić dostępu do Twierdzy od strony tzw. drogi pruchnickiej, pozwalając jednocześnie artylerii na wgląd w pobliskie Batycze i Orzechowce. Tradytorami operował na międzypolach fortów IX „Brunner” i XI „Duńkowiczki”.

Historia budowy.

Wybudowano go w tym samym czasie co bliźniacze Duńkowiczki czyli w latach 1886-88. O jego budowie zadecydowały te same względy co w przypadku tych drugich. W odróżnieniu jednak do fortu XI „Duńkowiczki”, dzieło w Orzechowcach nie powstało w oparciu o wcześniej istniejący Szaniec X. Najprawdopodobniej powstał on w innym miejscu jako dzieło stałe, aby zgodnie z koncepcją gen. D. Salis Soglio zwiększyć na tym odcinku ogólną liczbę obiektów obronnych.^¹ Początkowo miał być dwuwałowym fortem artyleryjskim, aby po modernizacjach z początku XXw. zostać dziełem pancernym. W 1915r. zwiedzał go osobiście car Mikołaj II. O fort toczyły się zacięte walki podczas III oblężenia.

Opis obiektu.

Zaprojektowano go na identycznym wzorze co forty XI „Duńkowiczki” i XIV „Hurko”. Powstał na narysie pięciobocznym jako fort dwuwałowy z dolnym wałem dla lekkiej artylerii i piechoty i górnym przeznaczonym dla dział dalekosiężnych. Na obu wałach umieszczono poprzecznice ze schronami pogotowia zawierające podręczne magazyny amunicji i windy amunicyjne. Fort posiadał koszary szyjowe załamane kleszczowo do wnętrza dzieła. Fosy broniły trzy kojce: dwa pojedyncze i jeden czołowy oraz mur Carnota zbudowany na linii straży. Zbocza obsadzono dziką roślinnością głogiem, różami i akacjami utrudniając przeciwnikowi dostęp do obiektu. Przeciwstok wymurowano co zwiększało odporność obiektu na szturm wrogiej piechoty. Koszary bronione były dodatkowym murem poprzedzonym basteją. Mur ten uległ zniszczeniu podczas testowego ostrzału fortu i zapoczątkował on akcję wyburzania w dziełach twierdzy murów szyjowych zastępowanych kaponierami szyjowymi, bądź sponsonami. Koszary posiadały komunikację zapewnioną przez trzy poterny (2 osiowe do wału dolnego i centralną poprowadzoną na osi, poprzez schron centralny do kaponiery czołowej zapewniającej również dostęp do wału dolnego. Budynek koszarowy zawierał magazyny amunicji, laboratoria artyleryjskie, pomieszczenia opatrunkowe, mieszkalne dla załogi i komendanta fortu, kuchnię, magazyny żywności i inne. Komunikację między nimi zapewniały dwa korytarze puszczone wzdłuż ścian oporowych. Poprzecznice na wale górnym posiadały windy amunicyjne i dla dział

Fort pancerny^²: Fort przeszedł te same zmiany co Duńkowiczki (lata 1902-1904). Na skrzydłach szyi w miejscu skrajnych poprzecznic wybudowano tradytory artyleryjskie do ostrzeliwania międzypola fortu. Tradytory posiadały własne stanowiska obserwacyjne. Na wale dolnym zniwelowano schrony budując w ich miejscu baterie pancerne obrony bliskiej z galeriami strzeleckimi i stanowiskami obserwacyjnymi. Strop koszar wzmocniono płytami betonowymi. Opancerzono kaponiery, które umieszczono na przeciwstoku przedzielając ich korytarzami fosę. Poterny do kaponier poprowadzono z narożnych baterii pancernych.

Załoga.

Stanowiło ją ok. 300 ludzi (szeregowych i oficerów). Miejsc noclegowych wystarczało przy przeróbkach (przeznaczeniu części pomieszczeń na dodatkowe izby mieszkalne) na 250 osób.

Uzbrojenie artyleryjskie.^³

Zgodnie z projektem jako dzieło artyleryjskie miał być wyposażony w 4 armaty polowe kal. 10 cm, 8 armat kal. 12 cm wz. 61 i 10 armat kal. 15 cm wz.61.

Wg stanu na 1909 r. : 4 wieże pancerne z 8 cm Panzerkanone M.94, 4 x 8 cm Minimalschartenkanone M.94 w kazamatach pancernych, 8 armat kazamatowych 6 cm Kasematekanone M.99 w kaponierach, 4 x 15 cm armaty wz.61, 4 x 8 mm karabiny maszynowe M.93, 4 wieże obserwacyjne.

Stan zachowania.

Fort źle zachowany pomimo tego ruiny dzieła robią monumentalne wrażenie na zwiedzającym. W całości zachowały się jedynie wały. Koszary uległy rozebraniu. Pozostał jedynie schron centralny z wybieżniami na wał dolny. Baterie pancerne wysadzone. Zachowały się poterny prowadzące do kaponier oraz jedna z kaponier z fragmentami pancerza pierwotnie chroniącego prawdopodobnie działo ostrzeliwujące fosę. Przed fortem plac alarmowy z basteją.

Dojazd.

Najlepiej z krzyżówki w Żurawicy udać się na lewo drogą na Pruchnik. Po wyjechaniu pod górę na końcu miejscowości należy dojechać do lasu i przy budynkach mieszkalnych skręcić na lewo (na prawo droga zawiedzie nas do Duńkowiczek) na drogę forteczną, która biegnie lasem do fortu znajdującego się na polanie po prawej.

1 D. Salis-Soglio wspierany przez A. Wernera proponował wybudowanie dwóch fortów stałych w nowych lokalizacjach z równoczesnym pozostawieniem dawnych dzieł X i XI. Salis-Soglio zamierzał w ten sposób zwiększyć siłę ognia odcinka, uzyskując zarazem jego lepsze zabezpieczenie. W jego koncepcji forty stałe miały zapewniać ostrzał głównych punktów ataku wroga przy ewentualnym szturmie twierdzy. Za zasadniczą obronę miały odpowiadać pozycje polowe wraz z silnymi bateriami. Za rozwiązaniem zdawały się przemawiać także względy finansowe, gdyż łatwiejszą rzeczą ( i tańszą) było zniwelowanie dwóch prowizorycznych baterii, aniżeli przebudowa lub niwelacja dawnych szańców. Von Beck po przeprowadzonym studium terenowym tylko częściowo poparł projekt Salis-Soglio, zgadzając się co do zasady, iż obrona odcinka spoczywać będzie na bateriach polowych. Uważał jednak, że w odróżnieniu od fortu X, fort XI musi powstać w miejscu dotychczasowego dzieła zapewniając osłonę przed szturmem z pozycji Na Górach oraz szczelnie zamykając szosę krakowską. Minister Wojny A. Bylandt-Rheidt, któremu przyszło rozstrzygnąć spór, ze względów finansował optował za pozostaniem przy pierwotnych rozwiązaniach z lat siedemdziesiątych, motywując to, jednak nie wprost, czasochłonnością zmiany planów wymagającą m.in. sankcji cesarskiej. Po przedłużających się konsultacjach wybrano ostatecznie rozwiązanie kompromisowe.

2 Właściwie przybrał formę „fortu opancerzonego”, jako ogniwa przejściowego w sztuce fortyfikacyjnej pomiędzy dziełem artyleryjskim a pancernym.

3 Dane za T.Idzikowskim : „Twierdza Przemyśl. Powstanie. Rozwój. Technologie” Krosno 2014, Wyd. Arete