Fort XI Duńkowiczki

Położenie strategiczne.

Bronił trakru krakowskiego (droga Jarosław - Rzeszów) wraz z Fortem XII „Werner”. Dodatkowo ogniem pokrywał obszar Orzechowiec i Hnatkowic („pozycja Na Górach”, która była wygodnym miejscem do ostrzeliwania obiektów odcinka północnego).

Historia budowy i opis dzieła.

Szaniec 11. Wzniesiony w latach 1854-55 na planie równobocznego siedmioboku jako obiekt klasy I. Wewnątrz obiektu wybudowano na planie krzyża blokhauz dla 100 żołnierzy i oficerów. Ściany wykonane z bali zaopatrzono w otwory strzelnicze i do wysokości 2/3 wzmocniono nasypami ziemnymi. Strop wykonano z belek i nasypu ziemnego grubości 2 m. Fundament zapewniający izolację wykonano z kamienia i cegły. Wnętrze mieszkalne ogrzewano 6 kozami. Konstrukcja szańca była ziemno-drewniana. Wały poprzedzono fosą o głębokości od 4 m do 3 m na odcinku szyi. W fosie umieszczono dwa pasy palisady o wysokości ok. 3 m. Dodatkowe odcinki palisady przecinały ją dzieląc na mniejsze odcinki utrudniające dostęp i komunikację przeciwnikowi. W szyi zamiast wału umieszczono dwa ciągi palisady ze strzelnicami. Dostęp do fortu zapewniała brama w palisadzie wraz z mostem. Na wale usypano ławki strzeleckie oraz rampy do wtaczania dział płaskotorowych. Ławkę niską przeznaczono dla piechoty. Magazyny umieszczono w poprzecznicach przylegających na skrzydłach szyi.

W 1878r. dokonano przebudowy szańca wg projektu z lat 1876-77r. Prace ziemne polegały na wydłużeniu szyjowych boków poprzez dosypanie po obu stronach dodatkowych szańców w taki sposób, że dzieło uzyskało narys pięcioboczny. Efekt uzyskano dzięki łamaniu obu barków. Obszar fosy broniły dwie kaponiery oraz palisady. Budynki (koszary, magazyny i kaponiery) wykonano z cegły (ściany), zaś stropy z drewna izolowanego smołą. W szyi umieszczono załamany na obu końcach budynek koszarowy. Wejścia broniła basteja z palisadą. Z koszar do wnętrza fortu prowadziły trzy przelotnie. Fort posiadał też drugi budynek koszarowy usytuowany wewnątrz dzieła. Magazyny amunicji i żywności ulokowano w szyi na zewnątrz załamanych koszar. Koszary przewidziano dla 300 osób załogi. Wały przedzielono poprzecznicami ze schronami pogotowia i magazynami podręcznymi amunicji. Pomiędzy poprzecznicami umieszczono stanowiska artylerii i piechoty. Artyleria składała się z 12 dział (6 kal. 12 cm i 6 kal. 15 cm).

Fort artyleryjski 1886-87r. konieczność wymiany elementów drewnianych (stropów) oraz wzmocnienia odcinka północnego o nowoczesne dzieła stałe przesądziła o wzniesieniu na miejscu dotychczasowego szańca nowego dzieła obronnego. Zarys oparto na pięcioboku załamanym w szyi. Fosy wykonano z kamiennych murów oporowych (na przeciwstoku). Obronę fosy zapewniały dwa kojce stokowe wyposażone w strzelnice dla broni ręcznej ostrzeliwujące barki oraz kaponiera czołowa wyposażona dodatkowo w armaty M 59 kal. 15 cm (4 szt.). Kojce miały konstrukcje ceglaną. Dodatkowa obronę zapewniał mur Carnota wzniesiony wzdłuż drogi straży. Fosa w szyi broniona była przez mur ze strzelnicami karabinowymi oraz działami ostrzeliwującymi oś, a także basteję od strony zapola. Mur rozebrano przed wojną, ponieważ w wyniku testowego ostrzału Orzechowiec stwierdzono, iż zawalenie muru może uniemożliwić dojazd do fortu. Koszary kazamatowe o sklepieniu betonowym mieściły pomieszczenia dla załogi, kuchnię, magazyny amunicji, laboratoria artyleryjskie, pokój komendanta, służby, oficerów, opatrunkowy i inne. Komunikację zapewniały trzy poterny (jedna na osi, 2 na skrzydłach) oraz korytarz przy ścianie oporowej koszar. Poterna osiowa prowadziła do wybieżni na wał dolny, pomieszczeń noclegowych i schronów pogotowia oraz kaponiery czołowej. Na wale górnym ulokowano stanowiska artylerii dalekiej przedzielone poprzecznicami. W poprzecznicach mieściły się schrony pogotowia z magazynami podręcznymi amunicji. Część z nich dysponowała windami amunicyjnymi, zaś barkowe posiadały windy do transportu armat i klatki komunikacyjne z dołem. Na wale dolnym umieszczono stanowiska artylerii bliskiej, ławki strzeleckie dla piechoty i schrony pogotowia.

Fort pancerny. Modernizacja przypadła na lata 1902-1906. Stropy wzmocniono betonowymi płytami w celu ochrony przed ostrzałem ciężkich moździerzy. Na skrzydłach na wale górnym umieszczono dwa tradytory wyposażone każdy po 3 działa szybkostrzelne M.98 kal. 8cm, płyty pancerne (pełniły rolę pancerzy) i wieże obserwacyjne. Na wale dolnym zniwelowano poprzecznice, na osi umieszczono schron dowodzenia i wzniesiono baterie artylerii bliskiego zasięgu umieszczone w wieżach pancernych wysuwanych typu „Senkpanzer M.02” kal. 8 cm. W celu uodpornienia baterii na ogień przeciwnika ich stropodach uzyskał grubość 2,4 m, a ściany narażone – 2,8 m. Modyfikacje doprowadziły do rozproszenia środków walki w terenie czyniąc go dziełem rozproszonym.

Załoga.

Stanowiło 300 osób (w tym 16 oficerów), z których ponad 200 miało zapewnione miejsca noclegowe w systemie zmianowym.

Uzbrojenie.

Jako dzieło artyleryjskie (1886 – 1887) miał być wyposażony w 4 armaty polowe kal. 10 cm, 8 armat kal. 12 cm wz.61 i 10 armat kal. 15 cm wz.61.

Uzbrojenie pancerne : 4 wieże pancerne wysuwane z 8 cm Senkpanzerkanone M.02, 6 armat kal. 8 cm Minimalschartenkanone M.98 w kazamatach pancernych, 6 szt 15 cm armaty M.61, 6 armat kazamatowych 6 cm Kasematekanone M.99, 4 karabiny 8 mm KM Schwarzlose M.7, 4 szt wieże obserwacyjne.

Stan zachowania.

Zachowany w dobrym stanie (ok. 30% zniszczeń). Wnętrze niedostępne, gdyż użytkowany jest jako pieczarkarnia. Zachowały się koszary szyjowe, poterna osiowa, baterie pancerne, schrony pogotowia na wale górnym. Podczas wojny zniszczeniu uległ jedynie tradytor. Działa pancerne wymontowano w okresie międzywojennym i zamontowano w Osowcu na Forcie II.

Dojazd.

Z Przemyśla drogą krajową DK77, skręcić w lewo na Orzechowce i minąć kościół w Duńkowiczkach. Za kościołem skręcić w lewo na parking przy forcie.

Literatura:

1. Maciej Boruta „Modernizacja dwuwałowego fortu artyleryjskiego na przykładzie fortu XI „Duńkowiczki” Twierdzy Przemyśl ( w „Fortyfikacja. Fortyfikacja austriacka w Polsce. Stan badań i problemy ochrony” Warszawa- Kraków 1995

2. Franz Forstner „Twierdza Przemyśl” wyd. Bellona Warszawa 2000

3. Tomasz Idzikowski „Fort Duńkowiczki” Przemyśl 2006

4. Tomasz Idzikowski „Twierdza Przemyśl. Powstanie. Rozwój. Technologie”. Krosno 2014. Wyd. Arete