Twierdza
Przemyśl
Położenie strategiczne.
Wzniesiony na wzgórzu 238 m n.p.m. flankował wraz z dziełem XI „Duńkowiczki” drogę prowadzącą do Jarosławia (trasę rzeszowską). Jego główne zadanie polegało jednak na blokowaniu drogi kolejowej biegnącej z Przemyśla przez Żurawicę do Krakowa.W tym zakresie współpracował z baterią Żurawica oraz dziełami XIIIb „Bolestraszyce” i XIII „San Rideau”. Fort nie posiadał dzieł pomocniczych międzypolowych.
Historia budowy.
Właściwy fort powstał pomiędzy 1882 a 1886r. (wg Forstnera ukończono go w 1883r.) jako jeden z pierwszych fortów artyleryjski powstałych w tym czasie na obszarze projektowanej Twierdzy Przemyśl. Wzniesiono go na miejscu siedmiobocznego szańca nr 13, którego budowę przerwano w 1855r. Niezrealizowany plan przebudowy z 1876r. na fort półstały nie przewidywał korekty narysu obiektu, a jedynie usypanie w wale poprzecznic oraz budowę ziemno-drewnianych koszar. Zaprojektowany został przez Antona Wernera (od którego imienia nosi nazwę) jako fort jednowałowy, klasy Lagerfort (fort obozu warownego). Fort cechowało pionierskie zastosowanie lanego betonu pokrywanego w celach izolacyjnych papą i smołą. Na prawie identycznym planie założono dzieła nr V „Grochowce” oraz nr VII „Prałkowce”. Koszt budowy wyniósł 362 tyś. guldenów (dane za Forstnerem), z kolei M. Mikulski przytacza kwotę 369 784,48 florenów odpowiadającą 739 568,96 koronom.
Opis obiektu.
W trakcie prac nadano mu regularny profil pięcioboczny (tzw. bastion oddzielony). Pełny profil dzieła i jego znacznie większe rozmiary, aniżeli prekursorsko zrealizowanej Łętowni umożliwiał pełne wykorzystanie artylerii, z której aż dwie armaty operowały ogniem na osi fortu. Cztery zaś przestrzeliwały międzypola fortu nawiązując kontakt ogniowy z dziełami XI „Duńkowiczki” i XIII „San Rideau”. Wał główny przeznaczony do obrony bliskiej i dalekiej artylerii, jak i piechoty otoczono głęboką, suchą fosą o obmurowanym przeciwstoku, bronioną przez dwie pojedyncze kaponiery boczne (barkowe) oraz zlokalizowaną na czole fortu kaponierę podwójną (czołową). Kojce wykonano z cegły i jedynie ich strop wzmocniono cienką betonową wylewką. Komunikacja z kojcami barkowymi zapewniona została poprzez poterny poprowadzone ze schronów pogotowia na wale. Kaponiera czołowa uzyskała połączenie bezpośrednio ze schronem głównym poprzez poternę biegnącą pod wałem. Jako jedyna posiadała armaty (4 działa kal.15 cm wz.59). Dodatkową obronę fosy stanowił mur Carnota wzniesiony na stoku fortu, wzdłuż drogi straży, do którego dostęp umożliwiały wyjścia zlokalizowane w kaponierach. Dodatkowy mur znajdował się w części szyjowej w kształcie jaskółczego ogona. W części szyjowej był on broniony strzelnicami karabinowymi oraz dwoma lub czterema działami M.59 kal. 15 cm. Przeznaczony był do obrony fosy oraz bramy wjazdowej. Obronę szyi wzmacniała ziemna basteja. Mur w części szyjowej został rozebrany jeszcze przed wojną, ponieważ obawiano się, że celny ostrzał może go zniszczyć, zaś gruz mógłby uniemożliwić komunikację pomiędzy dziełem a wnętrzem. Na wale głównym w 10 poprzecznicach ulokowano schrony pogotowia z magazynami podręcznymi amunicji oraz prawdopodobnie kufrowe kopuły obserwacyjne. Poprzecznice barkowe pozbawiono jednak schronów, zamiast tego wykonano w nich podręczne magazyny amunicji. Pomiędzy poprzecznicami na czole i barkach zlokalizowano odkryte stanowiska artyleryjskie dla ciężkiej artylerii. Przestarzała koncepcja fortu jednowałowego implikowała brakiem miejsca dla piechoty oraz lekkiej artylerii. Piechurów upychano więc tradycyjnie w wolne miejsca na ławach artyleryjskich.
W szyi fortu umieszczono jednokondygnacyjne koszary o konstrukcji kazamatowej wykonane z lanego betonu. Grubość sklepień i ścian była niewielka i wynosiła odpowiednio 0,9 m dla stropu i ściany elewacyjnej koszar, 1 m dla ścian nośnych oraz 0,75 m dla ściany narażonej (dane za M.J.Mikulskim) Symetryczne koszary połączono korytarzem biegnącym wzdłuż ich ściany oporowej (wewnętrznej). Korytarz zapewniał komunikację z poszczególnymi pomieszczeniami. Na obu skrzydłach bloku umieszczono umywalnie. Mniej funkcjonalnym rozwiązaniem było umieszczenie toalet poza blokiem koszarowym, bo w schronie centralnym. Pomieszczenia pełniły rolę mieszkalną dla szeregowych (każde dla 21 ludzi, a po demontażu piecyków 22), oficerów (2 izby mieszkalne przewidziane dla 7 oficerów każda) i komendanta fortu, poza tym zawierały kuchnie, magazyny żywności, ambulatorium dla chorych i rannych oraz wartownię (7 miejsc) wraz z aresztem (10 miejsc). Poszczególne pomieszczenia domknięto z obu stron ścianami z cegieł, cieńszymi od wewnętrznego korytarza. Posadzkę wykonano z betonowych płytek. Ogrzewanie zapewniały demontowane na okres letni żeliwne piecyki. Co ciekawe jedynie areszt nie był ogrzewany. Oświetlenie zapewniono z lampek naftowych (poza magazynem amunicji). Strop koszar i schronów przykryto warstwą ziemi. W ścianie koszar umieszczono okna zabezpieczone stalowymi okiennicami umożliwiającymi ostrzał atakującego przeciwnika. Koszary pomalowano na kolor brzoskwiniowy i przyozdobiono boniowaniem. W bramie wjazdowej wewnątrz koszar umieszczono studnię (z pompą i filtrem) zapewniającą załodze dostęp do wody. Centralną przelotnię(znajdującą się na osi dzieła) zamykano na dwie bramy ze strzelnicami i kratami.
Za blokiem koszarowym, wewnątrz fortu, umieszczono schron główny z magazynem amunicji, ambulatorium opatrunkowym i toaletami. Posiadał najgrubsze stropy i ściany na forcie, wg M.J.Mikulskiego odpowiednio od 1,3 m do 2 m dla ściany elewacyjnej. Najgrubsze przewidziano dla pomieszczeń prochowni, aby uchronić fort przed skutkami przypadkowej eksplozji mogącej mieć miejsce przy elaboracji pocisków. Składał się z kilku pomieszczeń, w tym prochowni (magazyn wydawczy amunicji), laboratorium (służące do preparowania pocisków oraz ładunków prochowych), schronów pogotowia i ubikacji.
Modernizacje.
Ze względu na brak środków nie została przeprowadzona gruntowna przebudowa dzieła, które wkrótce po wybudowaniu stało się przestarzałym w związku z rewolucją, jaka dokonała się w broni artyleryjskiej.
Tak więc w dalszych etapach budowy i modernizacji fortu połączono go telefonicznie z innymi dziełami zewnętrznymi obwodów obronnych. Założono ponadto linie telefoniczne wewnątrz obiektu łącząc kaponiery i magazyn amunicji z pokojem komendanta fortu.
W części szyjowej wyburzono mur, zaś obronę zapola przejął stalowy sponson na 2 karabiny maszynowe. Dodatkowo na bloku koszar wykopano rów strzelecki dla piechoty, który miał rekompensować brak w tym miejscu wału piechoty. Podobne rowy wykonano również na wale głównym.
Modernizacje po odbiciu fortu w ramach tzw. przedmościa przemyskiego nie są znane.
Załoga.
Stanowiło ją prawdopodobnie komendant, 14 oficerów i 310 żołnierzy, gdyż wg obowiązujących standardów bojowych miejsca w koszarach miały zapewniać nocleg dla 2/3 załogi, pozostała część bytowała w przysposobionych na ten cel schronach pogotowia.
Uzbrojenie artyleryjskie.
Stanowiska artyleryjskie przewidziano dla 14 dział i moździerzy. Te ostatnie prawdopodobnie wzoru 59 służyły do oświetlania w nocy pola walki. Początkowo stanowiło ją 12 dział 12 cm wz.61, 2 armaty polowe 10 cm wz.63, 4 armaty 15 cm Granat-Kanonen M.59 i 2 moździerze24 cm (dane za F. Forstnerem). W 1911r. armaty w kaponierach wz.59 wymieniono za armaty 9 cm wz.75, zaś przestarzałe odprzodowe M.63 na 9 cm wz.75/96 (dane za M.J.Mikulskim). Wg stanu z 1909r. uzbrojenie fortu wynosiło: 4x 9 cm armat polowych M.75/96, 8 x 15 cm leichte Granat-Kanonen i 4x 15 cm M.61 (dane za T.Idzikowskim).
Udział w walkach.
Podczas I oblężenia w dniach 7-8.10.1914 r. fort był ostrzeliwany podczas rosyjskiego szturmu. Przed kapitulacją został częściowo wysadzony w powietrze. Z kolei w czasie odbicia twierdzy w dniach 1-2.06.1915 r. otrzymał trafienia pociskami 21 cm oraz 30,5 cm.
Historia fortu po I wojnie.
Dzieło do czasów obecnych wykorzystywane było przez WP na magazyn amunicji dzięki czemu zachowało się w bardzo dobrym stanie. Obecnie fort został oddany w ręce prywatnego inwestora i udostępniany jest w celach turystycznych.
Stan zachowania.
Zachowany w bardzo dobrym stanie (zaledwie 10% zniszczeń). Zniszczeniu uległy kaponiery, okiennice pancerne oraz część lewego skrzydła schronu centralnego. Idealnie zachował się m. in. wał główny wraz z murowaną fosą. Interesującym zabytkiem są ubikacje znajdujące się w prawym skrzydle schronu centralnego a posiadające wydzielone, przesłonięte miejsce dla oficerów.
Dojazd.
Fort znajduje się na zadrzewionym wzgórzu, w miejscowości Żurawica przy ul. Fortecznej 20. Dojazd z Przemyśla DK77 do Żurawicy, a następnie ul. Jana Pawła II skręcić w ul. Fabryczną. W forcie mieści się prywatne muzeum. Ze względu na położenie wśród pól, zadrzewienie fortu odróżnia go wyraźnie w wiejskim krajobrazie, w którym posiada styczność widokową z fortem XI „Duńkowiczki” i dziełami pomocniczymi tego ostatniego. Opisane położenie pozwala zwiedzającemu poznać w pełni funkcjonowanie fortyfikacji.
Literatura:
Marcin Jakub Mikulski „O Wernerze trochę zwierzeń”
Tomasz Idzikowski „Twierdza Przemyśl. Powstanie. Rozwój. Technologie” Krosno 2014,Wyd.Arete
Czoło wał główny
Czoło wał główny
Fosa lewe skrzydło
Fosa lewe skrzydło
Izba mieszkalna
Kaponiera czołowa
Kazamata
Korytarz komunikacyjny - koszary szyjowe
Korytarz komunikacyjny
Korytarz
Koszary szyjowe lewe skrzydło
Koszary szyjowe prawe skrzydło
Koszary szyjowe wjazd i lewe skrzydło
Koszary szyjowe
Lewa strona fosy
Lewy bark wał ze schronem pogotowia
Otwór okienny
Plan fortu
Pokój komendanta fortu
Poterna barkowa prawa
Poterna centralna widok ku fosie
Poterna widok ku przelotni
Poterna
Prawy bark
Przelotnia ze schronem
Przelotnia
Przelotnia
Schron centralny lewe skrzydło
Schron centralny prawe skrzydło
Schron centralny wnętrze
Schron centralny prawe skrzydło
Schron pogotowia lewy bark
Schron pogotowia prawy bark
Schron pogotowia
Schron wywietrzniki
Schron pogotowia prawy bark
Toalety
Toalety
Wał czołowy
Wyjście do przelotni osiowej
Wylotnia z koszar
Wyrwa w sklepieniu przelotni
Schron pogotowia
Schron pogotowia
Schron centralny z labooratorium amunicyjnym (prawy bark)
Mur przeciwstoku ( konstrukcja łuków opróżnionych)
Korytarz komunikacyjny w koszarach szyjowych